展示中
SEED
100

フォトニック結晶ナノ共振器により、高度な光の制御を実現する!

RESEARCHER
フォトニック結晶は、光の波長と同程度の小さな周期で屈折率が変化する構造をもっており、 この結晶をもちいた共振器により、波長レベルの微小領域への強い光を閉じ込めることができる。微小領域に光を閉じ込めると、単一光子レベルの微弱光であっても、エネルギー密度が高まって、物質との相互作用が強くなる。この効果を用いると、識別不可能な単一光子を効率よく生成することができる。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

量子計算・量子通信は非常に期待されている技術であるが、光を使う計算には、光の量子重ね合わせ状態をつくる。この時識別できない単一光子をたくさん用意する必要があるが、その際ために欠かせないのが、フォトニック結晶ナノ共振器をはじめとする微小光共振器である。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

情報の低損失性の指標をQ値という。Q値が大きいほど、長い時間の光情報保持が可能になる。そうすると、一つひとつの光子と電子との間の相互作用が持続するので大きな作用が生じることになり、また、光を保持している間に、共振器系の状態を変えることで、中にいる光を制御してしまうという、これまでにない制御方法の実現も期待される。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

研究では、世界最高のQ値をもつフォトニック結晶ナノ共振器の開発に成功した。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

生成AIの利用拡大等による電力利用増加の中、光電子融合回路は、低消費電力で情報処理ができる方法として着目されている。情報の担い手をしては光を用い、その制御に電気を用い、それぞれの特長を生かすことで、低エネルギー消費・高速・低遅延な情報処理が可能になる。現在、Si細線導波路によるシリコンフォトニクスの技術はあるが、光情報のバッファリング、一方向のみの伝番(反射光阻止)、自在な重み制御などの実現が困難である。フォトニック結晶ナノ共振器によって、これらの課題の解決が期待される。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

微小領域への長時間の光保持能力を活用して、光が系の中に保持されている間に系の状態を変えることで、光を制御するという新しい概念を提案した。 1㎛ぐらいの小さい領域に光を閉じ込め、その間に共振器の状態を変えることができる。 そのため、光を保持する共振器と、系の状態を制御する電子回路を融合した共振器結合系を開発した。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

光電子融合回路を用いた光の動的制御により、新しい光の制御が可能になる。通常、光ファイバーネットワークにおいては、光・電気・光の変換が必要であったが、この時に無駄なエネルギー消費と時間遅延が生じている。もし光情報を光のまま保持して、必要なタイミングでとりだせる光バッファメモリがあれば、この光・電気・光変換が不要になる。また、断熱制御を行い、一方向にしか伝播しない制御や、光の時間発展の反転操作ができれば、光回路の設計の可能性が広がる。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

フォトニック結晶3共振器結合系を開発し断熱制御の検証をしたところ、共振波長が自在にコントロールできることを確認。 光保持用共振器間での断熱的光転送により、結合系の状態が段々変わっていく。これをつなげると光のパルス情報を蓄えることができて、光の情報をそのまま蓄えることができる。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

光保持用共振器間での断熱的光転送。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

共振器結合系の動的制御。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

非断熱制御(共振器結合系の動的制御)。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

断熱制御(共振器結合系の動的制御)。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

正弦波制御(共振器結合系の動的制御)。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

また、周期的に共振波長を変化させることで、一方向だけ光が通るような回路、すなわち光アイソレーターも実現可能である。これにより、光電子融合回路へのレーザー搭載のための反射光阻止を実現できる。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

フォトニック結晶を構成する薄い透明な板の表面に対してゆるい角度で光を入れば反射するが、きつい角度だと飛び出てしまう。この具合は、フォトニック結晶の空気孔の配置によって変化し得るが、配置の自由度が高すぎるため、適切な構造がわかっていなかった。そこで、ランダムな穴配置を多数用意し、シミュレーションによってQ値を計算した上で、ニューラルネットワークに穴配置とQ値の関係を学習させた。その結果、穴をどのように動かしたらQ値が増減するかを予測できる訓練済みのニューラルネットワークを作ることができた。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

機械学習を利用して見つけ出した穴配置の構造は、人が設計した穴のパターンと比較して、10倍ほど高いQ値を実現した。ニューラルネットワークが予測したより良い構造のシミュレーション結果を、さらに学習させることを繰り返すことで、より高いQ値の構造を見出すこともできた。さらに、2つのモードがあるときや、非対称な構造でもQ値を高くするなど、人間の認識力に頼った設計が不可能な複雑な場合でも、より良い構造の探索が可能である。またこの方法は、フォトニック結晶共振器に限定されず、様々な設計対象に適用可能である。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

開発した電気制御可能なフォトニック結晶共振器結合回路。長時間にわたる光情報の直接保持と、任意タイミングでの隣接共振器への光転送を実現。

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Suspendisse varius enim in eros elementum tristique. Duis cursus, mi quis viverra ornare, eros dolor interdum nulla, ut commodo diam libero vitae erat. Aenean faucibus nibh et justo cursus id rutrum lorem imperdiet. Nunc ut sem vitae risus tristique posuere.

No items found.
どんなタネ?

「フォトニック結晶」「フォトニックナノ構造」をテーマに、光・量子を自由自在に操ることを目指して研究を進めています。フォトニック結晶を用いた共振器により、光の波長レベルの小さな領域に強い光を閉じ込めることができます。研究では、世界最高の光閉じ込め能力をもつ共振器を開発することに成功しました。さらに、光がこの系の中に保持している間に系の状態を変えることにより、これまでにない動的な光の制御の方法を提案。これにより、電子回路を光回路に組み込んだ「電子光融合回路」を作製し、断熱的な制御を実現しました。また、この方法を用いれば、これまで電子に変換して蓄えていた情報を光のまま蓄える「光バッファ」や、シリコンのみでできた光を一方向にのみ通す「光アイソレーター」も実現可能になります。なお、こうした設計を行うために、機械学習をもちいた設計手法も開発しています。

これらの基礎技術によって、低エネルギー消費・かつ高精度な光・量子技術への貢献を目指しています。

なぜ研究を始めた?

学部に入学する前から、光を制御したいという思いがありました。そこで、研究室に入り、半導体の中の電子状態を変えることによって光を制御する方法を研究していました。そのうちにフォトニック結晶についてテーマとして取り組むようになりました。小さいところに光を閉じ込めたり、孔を少し動かすことで特性がかわるなど、様々な発見が面白く続けてきました。

そのうちにニューラルネットワークが、主に画像認識分野で注目されてきたため、入門書を読んでみたところ、これは光を閉じ込めて制御する私の研究にも使えると考え、取り入れることにしました。

なにを変える?

光・量子技術は、これからの世界を支える鍵となる技術の一つと言われています。Chat GPTをはじめ、AIの進展が目覚ましい現在ですが、こうしたサービスでは、10ギガワット、つまり原発10台分のデータセンターが計画されるなど、大量のエネルギーを必要とします。光電子融合回路や量子計算の発展によって、省エネルギーで同じ処理ができるようになれば、たとえばデータセンターの消費電力を下げることができます。私たちの新しい光制御技術で、人類みながAIをつかっても電力が足りなくなることはないような、これからの世界をつくる一助を担いたいと思っています。

なにが必要?

人材が必要です。この研究には、機械学習やAIに対する知見と、光の制御・シリコンの加工といった物理に関する知見との、両方をもっている人が求められています。私はそういう人材になりたいと思って取り組んでいますが、ひとりでは研究が目指す先は実現できませんので、そうした知見をもつ方々の協力を得て進められたら嬉しく思います。

VIDEO MATERIAL
No items found.
研究についてのコメントを残しましょう!
コメントを書く
OTHER SEEDS

その他のタネ

SEED
83

分子設計で、がん治療から新薬まで、医療の新技術を実現する。

三木 康嗣
工学研究科 物質エネルギー化学専攻
SEED
24

LIDARによる安心安全なライブラリーの社会実験

新熊 亮一
芝浦工業大学情報工学科
(元京都大学情報学研究科 准教授)